تاریخچه اسکناس در ایران نمایانگر مسیری پرپیچ و خم از تحولات اقتصادی و اجتماعی است. این اسکناس‌ها نه تنها به عنوان وسیله ای برای مبادلات مالی عمل کرده‌اند، بلکه نماد هویت ملی و فرهنگی کشور در دوره های مختلف زمانی نیز محسوب می‌شوند.
تاریخچه اسکناس در ایران نه تنها نمایانگر تحولات اقتصادی است، بلکه نشان‌دهنده تغییرات سیاسی و اجتماعی نیز می‌باشد. این اسکناس‌ها به عنوان نماد هایی از هویت ملی و فرهنگی کشور، همواره در تحول و تغییر بوده‌اند.در این گزارش به بررسی تاریخچه اسکناس در ایران می پردازیم.
اولین اسکناس ایرانی
چاپ اسکناس در ایران به قرن هفتم هجری و سال ۶۷۲ شمسی برمی‌گردد، در دوره ای که ایلخانان مغول بر ایران تسلط داشتند. این موضوع به تحولات اقتصادی و اجتماعی آن دوران مرتبط است.
در آن زمان، ذخایر خزانه گی‌خاتو، پنجمین شاه مغول و برادر ارغون شاه، به حداقل رسیده بود. این کمبود منابع مالی، نیاز به یک راهکار جدید برای تامین مالی دولت را ضروری کرد.شاه و وزیرش، خواجه صدرالدین احمد خالدی زنجانی، ملقب به صدرجهان، از طریق مشاور خود، عزالدین مظفر، از وجود پول کاغذی به نام «چاو» که سال‌ها قبل در چین تولید و چاپ شده بود، مطلع شدند. این نوع پول کاغذی به عنوان راه حلی برای مشکلات مالی مطرح شد.
صدرجهان با مشاوره پولاد چینگ سانگ، سفیر دربار خان‌بالغ (پکن)، اقدام به چاپ پول کاغذی چاو کرد. او در شهرهای مهم ایران مکان هایی به نام چاوخانه راه‌اندازی نمود و مردم را مجبور به دریافت این پول ها در برابر سکه های طلا و نقره کرد.این اقدام با مقاومت شدید مردم مواجه شد. در تبریز، اعتراضات به این تصمیم شاه مغول به شورش انجامید. مردم به این تغییر ناگهانی در نظام پولی واکنش نشان دادند و به دنبال برقراری سکه‌های سنتی خود بودند.
در نهایت، پول کاغذی چاو به تدریج از اعتبار افتاد و نشان‌دهنده مشکلاتی بود که در پذیرش پول‌های جدید از سوی مردم وجود داشت. این رویداد نه تنها بر نظام اقتصادی آن زمان تأثیر گذاشت، بلکه درس‌هایی در زمینه پذیرش نوآوری‌های مالی در جوامع مختلف به همراه داشت.
پانصد سال پس از مخالفت سراسری مردم ایران و شکست چاپ پول کاغذی چاو، اسکناس در سال ۱۱۷۶ شمسی و در دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار به چرخه مبادلات پولی کشور وارد شد. از همان آغاز، طلا و نقره به عنوان پشتوانه اسکناس، مبنای محاسبات خزانه شاهان قرار گرفت.
سابقه اسکناس در ایران
سابقه انتشار اسکناس در ایران به سه دوره تقسیم می‌شود:
| دوره | سال‌ها |
|---|---|
| دوره اول | ۱۲۶۸ تا ۱۳۰۹ |
| دوره دوم | ۱۳۰۹ تا ۱۳۳۹ |
| دوره سوم | ۱۳۳۹ تاکنون |
دوره اول
در این دوره، امپراتوری بریتانیا به‌واسطه امضای امتیازنامه روییتر با دربار ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۸، بانکی به نام بانک شاهی ایران تأسیس کرد. این بانک انحصار ضرب سکه و چاپ و انتشار اسکناس را در اختیار گرفت. قبل از تأسیس این بانک، پول رایج در ایران سکه‌های طلا و نقره بود.
بانک شاهی در طول حکومت ناصرالدین و مظفرالدین شاه قاجار مسئول چاپ و انتشار اسکناس در کشور بود. ساختمان مرکزی این بانک در تهران، در ضلع شرقی میدان امام خمینی (میدان توپخانه) واقع شده بود. این ساختمان بعدها به بانک بازرگانی، نخستین بانک غیر دولتی ایران، واگذار شد.
انحصار چاپ و نشر اسکناس ایران به مدت ۴۰ سال در اختیار بانک شاهی باقی ماند. همچنین، این بانک از سال ۱۸۹۰ تا ۱۹۳۰ وظایف بانک مرکزی ایران را بر عهده داشت.
اولین اسکناس‌های بانک شاهی در سال ۱۲۶۹ در انگلستان چاپ و سپس در ایران توزیع شدند. بر روی این اسکناس‌ها عبارت «بانک شاهنشاهی ایران»، نشان شیر و خورشید و تصویر ناصرالدین شاه درج شده بود. با رواج اسکناس در این دوره، برخی سوءاستفاده‌گران اقدام به جعل آن کردند. به همین دلیل، بانک شاهی برای کنترل این وضعیت، دومین مجموعه اسکناس‌های خود را در سال ۱۳۰۳ چاپ و به بازار عرضه کرد. این اسکناس‌ها با ته‌نقش شیر و خورشید توزیع شدند.
این اسکناس‌ها شامل ارقام ۱، ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ تومانی و تصویر ناصرالدین شاه بودند.
با وجود تلاش‌های مستمر برخی صرافان، بازاریان و سیاستمداران کشور برای تأسیس بانک ملی ایران در دوره محمدعلی شاه قاجار و در آذر ۱۲۸۶، امضای قرارداد محرمانه سن‌پترزبورگ، معروف به قرارداد ۱۹۰۷، بین امپراطوری روسیه و انگلیس و تقسیم ایران میان این دو قدرت بزرگ، مانع از تأسیس این بانک شد. اما پس از استخدام آرتور میلسپو، حقوق‌دان و کارشناس مالی آمریکایی در ایران، بانک ملی در تاریخ ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۶ تأسیس گردید.
دوره دوم
در دوره دوم مجلس شورای ملی، اختیار چاپ و انتشار اسکناس از بانک شاهی سلب و به بانک ملی ایران واگذار شد. مجلس شورای ملی در تاریخ ششم خرداد ۱۳۰۹ قانونی برای سلب اجازه چاپ و انتشار اسکناس از بانک شاهی تصویب کرد. در نتیجه این تصمیم، ایران مجبور به پرداخت ۲۰۰ هزار لیره خسارت به دولت وقت انگلستان شد.
بر اساس این قانون، دولت ایران برای خرید این امتیاز، ۲۰۰ هزار لیره پول نقد به بانک شاهی در لندن پرداخت کرد و بانک شاهی موظف شد در مدت یک سال، بهای اسکناس‌های چاپ‌شده خود را به دولت ایران بازگرداند.
دولت وقت، امتیاز چاپ اسکناس‌های ایران را که تا آن زمان به صورت انحصاری در اختیار انگلستان بود، لغو کرد و بابت این اقدام ۲۰۰ هزار لیره به انگلیسی‌ها تاوان پرداخت. همچنین، اجازه داد که انگلیسی‌ها شعبه مرکزی بانک خود را در تهران و شعب آن را در استان ها حفظ کنند.
با جایگزین شدن بانک ملی به جای بانک شاهنشاهی و واگذار کردن انحصار چاپ و انتشار اسکناس به این بانک، اولین اسکناس‌های چاپ این بانک در اول فروردین ۱۳۱۱ با تصویر رضا شاه و با ارقام ۵، ۱۰، ۲۰، ۱۰۰ و ۵۰۰ ریالی منتشر شد.
در پی تدوین قانون اصلاح واحد پول ایران در سال ۱۳۱۰ هر ریال معادل ۱۰۰ دینار و به عنوان واحد پول رسمی کشورمان انتخاب شد و از این تاریخ به بعد قِران و تومان برچیده شد.
بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۴ دومین سری اسکناس‌هایش را با تصویری اندک بزرگ‌تر از رضاشاه چاپ و منتشر همچنین از این تاریخ به بعد اسکناس ۱۰۰۰ ریالی نیز به لیست اسکناس‌های رایج ایران اضافه شد.
در سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۷ اسکناس‌هایی جدید با تصویر بدون کلاه رضا شاه چاپ و منتشر شد همچنین برای اولین و آخرین بار بر روی اسکناس‌های ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریالی معادل ارزش طلای اسکناس «هر ۱۰۰ ریال برابر با یک پهلوی» قید شد.
سال بعد از خروج رضا شاه از ایران در شهریور ۱۳۲۰ و با نشستن محمدرضا شاه بر تخت پادشاهی، اولین سری اسکناس‌های ایران با تمثال محمدرضا شاه و در ارقام ۵، ۱۰، ۲۰ و ۱۰۰ ریالی چاپ و به بازار پولی کشور عرضه شد. در سال ۱۳۲۵ نیز اسکناس‌های ۵۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریالی با تصویر او چاپ و توزیع گردید.
دهه ۱۳۳۰ شاهد اوج تأسیس و افزایش تعداد بانک‌های خصوصی بود. این وضعیت موجب پیچیدگی و گسترش نظام پولی کشور شد و تفکیک وظایف بانک‌های تجاری از غیرتجاری را برای بانک ملی ایران دشوار کرد. به همین دلیل، وزارت اقتصاد در مرداد ۱۳۳۹ تصمیم به تأسیس بانک مرکزی ایران گرفت.
دوره سوم
در دوره سوم، که همزمان با تأسیس بانک مرکزی ایران بود، اختیار چاپ و انتشار اسکناس از بانک ملی ایران سلب و به بانک مرکزی سپرده شد. انحصار چاپ اسکناس در این دوره همچنان با بانک مرکزی انگلستان باقی ماند.
نخستین اسکناس‌های چاپ‌شده در بانک مرکزی در سال ۱۳۴۰ و با ارقام ۱۰ و ۲۰ ریالی، با امضای وزیر دارایی و رئیس‌کل بانک مرکزی چاپ و منتشر شد. ته نقش این اسکناس‌ها شامل تاج، شیر و خورشید و یا تصویر محمدرضا شاه بود.
اسکناس ۵ هزار ریالی بانک مرکزی در سال ۱۳۴۴ با امضای وزیر دارایی و رئیس‌کل بانک مرکزی و در پاکستان چاپ و منتشر شد. یکی از بزرگترین ایرادات این اسکناس، پاک شدن رنگ آن با آب بود که موجب خروج سریع آن از گردونه تبادلات پولی و بانکی کشور شد.
آخرین مجموعه اسکناس‌های چاپ‌شده در دوران پهلوی دوم، با امضای محمد یگانه، وزیر اقتصاد و دارایی، و یوسف خوش‌کیش، رئیس‌کل بانک مرکزی، همراه بود.
دوره انقلاب اسلامی
چند ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و به ثمر رسیدن نهضت اسلامی، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اولین سری اسکناس‌های خود را چاپ و منتشر کرد. در این اسکناس‌ها، تصویر محمدرضا شاه با طرحی جدید جایگزین شد و روی ته‌نقش آنها ابتدا شیر و خورشید و سپس نشان موقت جمهوری اسلامی درج گردید.
سری جدید اسکناس‌های بانک مرکزی دارای امضای علی اردلان، وزیر اقتصاد و دارایی، و محمدعلی مولوی، رئیس‌کل بانک مرکزی بود. در این سری، تصویر بارگاه امام رضا (ع) به‌جای تصویر شاه و نشان موقت جمهوری اسلامی که روی ته‌نقش قرار داشت، منتشر شد.
در سری اسکناس‌هایی که در سال ۱۳۶۰ چاپ و منتشر شد، ته نقش نشان رسمی جدید جمهوری اسلامی ایران بود. در سال ۱۳۶۶، تصویر محمدحسین فهمیده به‌عنوان ته نقش قبلی جایگزین شد.
از سال ۱۳۷۲، برای اولین بار تصویر آیت‌الله العظمی سید روح‌الله موسوی خمینی بر روی اسکناس‌های ۱۰,۰۰۰ ریالی چاپ شد و ته‌نقش این اسکناس‌ها نیز همین تصویر بود.
در حال حاضر، اسکناس‌های با ارقام ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ هزار ریالی در ایران چاپ و منتشر می‌شوند. این اسکناس‌ها با رنگ‌های مختلف توسط متخصصان بانکی کشور طراحی و تولید می‌شوند و بر روی همه آن ها تصویر و ته نقش امام خمینی قرار دارد.
- نویسنده: گسترش نیوز
